EKLER

Konu: EKLER Paz Mayıs 08, 2011 7:10 pm

EKLER
*Sözcük kök yada gövdelerine gelerek yeni sözcükler türeten yada sözcüğün cümle içerisindeki kullanımını kolaylaştıran seslere “ek” denir.
*Türkçe sondan eklemeli bir dil olduğu için; ek, genelde sözcük sonuna gelir.

Ek kavramına geçmeden önce kök ve gövde kavramlarının bilinmesi gerekir.

KÖK:
*Sözcüğün anlamlı en küçük parçasına kök denir. Fakat burada dikkat edilmesi gereken bir husus vardır. Sözcük ile sözcüğün ek aldıktan sonraki hali arasında anlam ilişkisi bulunması gerekir.
Örneğin; “Arabam” sözcüğünün kökü “ar, ara, arab” olamaz. Çünkü bunlarla arabam sözcüğü arasında bir anlam ilişkisi yoktur. Bu sözcüğün kökü “araba” dır.

Oynuyoruz. > Kökü: Oyun
Balıktan > Kökü: Balık

*Kökler isim kökleri ve fiil kökleri olmak üzere ikiye ayrılır.
Bu kökleri birbirinden ayırt etmede “-mek,-mak” mastar eklerini yada “-me,-ma” olumsuzluk eklerini kullandığımızı hatırlayınız.

Mavi-mek olmuyor > İsim kökü
Gel-mek oluyor > Fiil kökü

*Ortak (İkiz, İkili) Kök: Hem isim, hem fiil kökü olabilen sözcüklerdir.
Boya, Al, Gül, Var

*Kök halindeki sözcüğe çekim eki gelse dahi, sözcük kök halini sürdürür.

GÖVDE:
*Kök halindeki sözcüğün yapım eki almasıyla gövde oluşur. Kök, gövde haline geçerken anlam ve görev değişikliğine uğrar.

Göz-lük > Göz:Kök Gözlük:Gövde -lük:Yapım eki
Temiz-le-miş-ler > Temiz:Kök Temizle:Gövde -le:Yapım eki

Not:Bir kelimeye ekler gelirken, önce yapım, sonra çekim ekleri gelir.
Düş-ür-ecek-sin > Gövde -ür:Yapım eki -ecek:Çekim eki -sin: Çekim Eki
Kök

A)YAPIM EKLERİ:
*Eklendiği sözcüğün anlamını ve bazen de türünü değiştiren eklerdir.

*Yapım ekleri dörde ayrılır:

1)İsimden İsim Türeten Ekler:
İsim+Yapım Eki İsim

Tuz-luk, Baş-lık, Krema-lı, Kahve-ci, Türk-çe, Yol-daş, Koca-man, Küçü-cük, Kapı-sız, Göç-men, Öte-ki, Beş-er, Yedi-nci, Ot-çul, Kızıl-ımsı, Gece-leyin, Evren-sel

Not: Küçültme (-cik,-ce….), olumluluk-olumsuzluk (-lı,-sız,-me,-mez…) ekleri yapım eki kabul edilir.

Not: Yansımalardan isim türeten ekler de, isimden isim yapım eki sayılır.
Gür-ültü, Çıt-ırtı

2)İsimden Fiil Türeten Ekler:
İsim+Yapım EkiFiil

Yaş-a (mak), Çok-al (mak), Yağ-la (mak), Kara-r (mak), Mühür-len, Kör-leş, Önem-se

3)Fiilden Fiil Türeten Ekler:
Fiil+Yapım EkiFiil

Uyu-ma, İç-ir, Kaşı-n, Çöz-ül, Ağla-t, Kop-ar, Uç-uş,

Not: Çatı ekleri fiilden fiil yapım eki grubuna girer.

4)Fiilden İsim Türeten Ekler:
Fiil+Yapım Ekiİsim

Yaz-mak, Uyu-ma, Bak-ış, Kaç-ık, Sil-gi, Bil-im, Uç-uk, Böl-ge, Öl-gün, Atıl-gan, Dal-gıç, Yaz-ıcı, Gül-ünç, Kaz-ıntı, Yap-ıt, Seç-men

Not: -ki eki sıfat yaptığı zaman yapım eki sayılır.
Sabahki çay

B)ÇEKİM EKLERİ:
*Eklendiği kelimenin anlamını ve türünü değiştirmeyen; sadece kullanımını kolaylaştırıp, görevini belirleyen eklerdir.
*Bu eklerin tam olarak anlam değiştirmese de, anlam ayrıntısı kattığını unutmamak gerekir.

1) İSİM ÇEKİM EKLERİ:
a)Hal (Durum) Ekleri:
*Sözcüğün görevini belirleyen eklerdir. Özellikle “cümle öğesi” belirlemede etkili olmaktadırlar.
*İsim beş halde bulunabilir. Ancak bu hallerden “yalın hal”in eki yoktur. Sözcük hal eki almamışsa yalın halde bulunur. Yani iyelik veya çoğul eki alması yalınlığı etkilemez.

*Yükleme (Belirtme) Hali: (-ı,-i,-u,-ü)
Kalemi kırdı.
Evi gördü.

*Yönelme Hali: (-e,-a)
Kaleme baktı.
Eve gitti.

*Bulunma Hali: (-de,-da,-te,-ta)
Kalemde uç var.
Evde onu gördüm.

*Çıkma (Ayrılma) Hali: (-den,-dan,-ten,-tan)
Kalemden uç aldım.
Evden yeni ayrıldı.

b)Çoğul Eki: (-ler,-lar)
*Çokluk bildiren eklerdir.
Kalemler, Evler, Arabalar

c)Eşitlik Eki: (-ce,-ca,-çe,-ça)
İnsanca davranmalısın.
Güzelce katlayalım.

d)Vasıta Eki: (-le,-la)
*“Vasıta, araç” anlamı katan eklerdir.
*Farklı anlamlar da katabilir.

Otobüsle yola çıktı. (araç, vasıta)
Süratle ileri atıdı. (durum)
Annesiyle çarşıya çıktı. (birliktelik)

e)Tamlayan (İlgi) Eki: (-ın,-in,-un,-ün,-im,-nın,-nin,-nun,-nün,-den)
*Eklendiği kelimeyi tamlanan kelime ile irtibata geçiren eklerdir.
*Genelde iyelik eki ile beraber düşünülür. Yani ilgi eki varsa, sonrasındaki kelimelerden birinde iyelik eki vardır.

Kalemin ucu
Benim evim
Çocuklardan biri

f)Tamlanan (İyelik) Eki: (-im,-in,-i,-imiz,-iniz,-leri,-si)
*Eklendi kelimenin kime, neye ait olduğunu bildiren eklerdir.
Ahmet'in Kalemi (Kalem Ahmet'e ait)
Kapının Kolu (Kol kapıya ait)

Not: İlgi ve İyelik ekleri bir bütünün parçaları gibidir. İki ayrı sözcüğü bir arada tutma özelliği vardır. Bundan tamlamalar doğar.

g)Ek-fiil Ekleri: (-idi,-imiş,-ise,-im,-sin,-dir,-iz,-siniz,-dirler)
*İsimlerin yüklem olarak kullanılmasını sağlayan eklerdir.

Ben öğrenciyim.

2)FİİL ÇEKİM EKLERİ
a)Kip Ekleri:
*Haber Kip Ekleri:
-Görülen Geçmiş Zaman: (-dı,-di,-du,-dü,-tı,-ti,-tu,-tü)
-Öğrenilen Geçmiş Zaman: (-mış, -miş, -muş, -müş)
-Şimdiki Zaman: (-yor,-mekte,-makta)
-Gelecek Zaman: (-ecek,-acak)
-Geniş Zaman: (-r, -ır, -ar)

*Dilek Kip Ekleri:
-Şart Kipi: (-se, -sa)
-İstek Kipi: (-e,-a)
-Gereklilik Kipi: (-meli,-malı)
-Emir Kipi: (yok)

b)Kişi (Şahıs) Ekleri:
Gel-di-m
Gel-di-n
Yok
Gel-di-k
Gel-di-niz
Gel-di-ler

c) Ek-fiil Ekleri: (i-di, i-miş, i-se)
*Fiillere gelerek bileşik zamanlı fiil yapan eklerdir.

Elmayı güzelce doğramıştı. (-mış idi.)

EKLERLE İLGİLİ AYRINTILAR:

-i: Hal eki olabilir. (Evi gördüm.)
-i: İyelik eki olabilir. (Evi yıkılmış.)
-i: Yapım eki olabilir. (Yazı)

Yaz-ı-s-ı-n-ı yayınladık.
1.si Yapım eki, 2.si İyelik eki, 3.sü Hal eki

-e: Hal eki olabilir. (Eve gitti.)(Dolaylı tümleç yapar.)
-e: Yapım eki olabilir. (Yaş-a-mak)
-e: Zarf fiil eki olabilir. (Yüze yüze karşıya geçti.)
-e: Zaman bildiren sözcükte yer alabilir. (Geceye orada oluruz.)

-de: Hal eki olabilir. (Evde oturuyor.)(Dolaylı tümleç yapar.)
-de: Yapım eki olabilir. (Sözde Kızlar)
-de: Zarf yapabilir. (Yarımda yanıma gelecek.)
de: Bağlaç olabilir. (Sen de mi Bürütüs?) (Ayrı yazılır.)

-den: Hal eki olabilir. (Evden çıktı.)(Dolaylı tümleç yapar.)
-den: Yapım eki olabilir. (Candan arkadaş)
-den: Zaman bildiren sözcükte yer alabilir.(Akşamdan yola çıkalım.)
-den: Tamlayan eki olabilir. (Öğrencilerden çoğu)

-ler: “Çokluk” bildirir. (Evler)
-ler: “Soy” anlamı katabilir. (Osmanlılar)
-ler: “Aile” anlamı katabilir. (Aliler bize geldi.)
-ler: “Abartma” anlamı katabilir. (Ateşler içindeydi.)
-ler: “Saygı” anlamı katabilir. (Müdür Beyler gelmedi.)
-ler: “Benzerlik” anlamı katabilir. (Fatih'ler, Yavuz'lar)
-ler: “Küçümseme, Alay” anlamı katabilir. (Küçük Beyler yine neredeydiler?)
-ler: “Her” anlamı katabilir. (Sabahları yürürüm.)
-ler: “Yaklaşık” anlamı katabilir. (Beş yaşlarındaydım.)
-ler: “Sahip olanın çokluğu”nu bildirebilir. (Evleri yıkılmış.)

-ce: Eşitlik anlamı katabilir. (Boyunca oğlu var.)
-ce: “Göre” anlamı katabilir. (Bence gidelim.)
-ce: “Pekiştirme” anlamı katabilir. (Güzelce karıştır.)
-ce: Yapım eki olabilir. (Türkçe, Kokarca)
-ce: Birliktelik anlamı katabilir. (Okulca ziyarette bulunduk.)
-ce: Küçültme eki olabilir. (Büyükçe bir sopaydı.)

mi: Soru edatıdır. Hem isimle, hem fiille kullanılabilir. Her zaman ayrı yazılır.
mi: Soru anlamı katabilir. (Orada hava güzel mi?)
mi: Pekiştirme anlamı katabilir. (Güzel mi güzel)
mi: Şart anlamı katabilir. (Koştu mu yetişir.)

Not: -i hal eki ile –i iyelik ekini karıştırmamak gerekir.
Kalemi kırdım.
(Hal eki olan –i'yi alan kelime, neyi?, kimi? sorularına cevap verir ve cümlede belirtili nesne olarak kullanılır.)

Kalemi kırılmış.
(İyelik eki olan –i'yi alan kelime, ne? sorusuna cevap verir; ve ek aitlik, sahiplik anlamı katar. Kelime cümlede, özne olarak kullanılır.)
Evi görülmeye değerdi. (İyelik eki)
Evi dün kiraladık. (Hal eki)

Not: -in iyelik eki ile –in ilgi ekini karıştırmamak gerekir.
Senin kalemin (1.si:İlgi eki, 2.si:İyelik eki)
Kalemin güzelmiş. (İyelik eki)
Bu araba senin. (İlgi eki)

Not: -im iyelik eki ile –im ek-fiil ekini karıştırmamak gerekir.
Kolum kırıldı. (İyelik eki. Sahiplik, aitlik bildirmiş ve özne yapmış.)
Yirmi yıllık öğretmenim. (Ek-fiil eki. İsim soylu sözcüğe gelip, yüklem yapmış.)

Çal sazını ozanım. (İyelik eki)
Ben bir garip ozanım. (Ek-fiil eki)

Not: -ler çoğul eki ile –ler şahıs ekini karıştırmamak gerekir.
-ler çoğul eki çokluk bildirir ve isimlere gelir.
-ler şahıs eki eylemi yapanların çokluğunu bildirir ve eylemlere gelir.

Çocuklar top oynuyorlar. (1.si: Çoğul eki. 2.si: Şahıs eki)

Alinti