Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı

Konu: Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı C.tesi Ağus. 27, 2011 7:51 pm

Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı - uzunmüddət Azərbaycan xalqı arasında ağızdan-ağıza gəzən, kollektiv yaradıcılıq məhsulu olan, müəllifləri məlum olmayan ədəbiyyatdır. Qədimlikdən, tarixdən xəbər verməklə yanaşı Azərbaycan xalqının ruhundan süzülən mədəniyyətdir.

Zəngin Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyati dünyanın digər xalqlarının folkloru arasında özünə məxsus yer tutur. Bütün xalqların ədəbiyyatları üçün ilk və səciyyəvi olan kollektiv yaradıcılıq Azərbaycan ədəbiyyatının da əsasını qoyub.

Ümumi məlumat
Şifahi xalq ədəbiyyatının ilk nümunələri – ibtidai insanların məişət, təbiət hadisələri, ovçuluq, əmək və digər bu kimi məsələləri haqqında təsəvvürləri və bununla əlaqədər keçirdikləri hisslərin tərənnümüdir.

Bu hisslərin ilk nümünələri isə əmək nəğmələridir. Folklorun digər formaları – nağıllar, dastanlar, hikmətli sözləri və s. nümunələrdir. Şifahi xalq ədəbiyyatı kollektiv yarandıcılıq olduğu üçün xalqın çox hissəsinin arzu və istəklərini, müxtəlif hadisələrə və cəhətlərə münasibətlərini, tərbiyyəvi görüşlərini xalqın tarix yoluna çox sadə, təmiz və formalaşmış bir şəkildə nəsildən nəsilə sovqat olunub.

Şifahi xalq ədəbiyyatının qələmə alınması – təkcə Azərbaycan ədəbiyyatı üçün yox bir çox başqa elmlərin tarix, coğrafiya, etnoqrafiya və s. inkişafı üçün də böyük rol oynayıb. Məlumdır ki, azərbaycan xalqının dili türk dillərindən biridir və təbiidir ki, qədim türk xalqlarının yaratdığı dastanların süjetləri, motivləri azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında geniş şəkildə öz əksini tapıb.[1]

Lirik növ, nəğmələr
Nəğmələr lirik növün qədim və geniş yayılmış janrlarından biridir . Məznununa görə bir neçə yerə bölünür :əmək,mərasim,mövsüm,qəhrəmanlıq və məişət nəğmələri .

Əmək nəğmələri
1.Əmək nəğmələri əmək prosesində yaranan və oxunan nəğmələrdir. Holavarlar və sayaçı sözlər əmək nəğmələrinin ən geniş yayılmış növlərindəndir.

Holavarlar əkinçilik və cütçülüklə bağlı nəğmələrdir. Holavarlarda etnoqrafik xüsusiyyətlərə, istehsal alətlərinin adına, öküzün, kəlin tərifinə tez-tez təsadüf edilir:

Qızıl öküzüm, yeri,
Qoyma şum qala yeri,
İti tərpən, maralım,
Düşmənlər baxır bəri.

Sayaçı sözlər qoyunçuluqla bağlı yaranmış nəğmələrdir. Sayaçı sözləri, adətən, qoyuna müraciətlə oxunur və ondan xeyir-bərəkət dilənir:

Nənəm, a narış qoyun,
Yunu bir qarış qoyun.
Çoban səndən küsübdür,
Südü ver, barış, qoyun.

Mərasim nəğmələri
2.Mərasim nəğmələri müxtəlif mərasimlərlə bağlı yaranıb.Toy nəğmələri,yas nəğmələri mərasim nəğmələrinin geniş yayılmış növlərindəndir .

Toy nəğmələri elçilik,nişan,qız köçürmə ,oğul evləndirmə , gəlin gətirmə ilə bağlı oxunan nəğmələrdən ibarətdir . Bu cür nəğmələrdə vəfa,sədaqət,etibar,gözəllik və mərdlik təbliğ olunur:

Qızıl üzüyün qaşı,
Bişdi bağrımın başı.
Mən deyən yar olmasa,
Yandırram dağı,daşı.

Ağılar (yas mərasim nəğmələri) ölümlə,fəlakətlə bağlı oxunur və məzmununda qəm,kədər,qüssə,iztirab əhval-ruhiyyəsi güclü hiss olunur.Ağılara el arasında edilər,edilmək də deyilir . Həm nəzmlə , həm də nəsrlə ola bilər.Bəzən ölənin yaxşı keyfiyyətləri dilə gətirilir:

Bostanda tağım ağlar,
Basma,yarpağım ağlar,
Sağ durduqca mən özüm,
Ölsəm,torpağım ağlar.
Analar yanar ağlar,
Dərdini sanar ağlar,
Dönər göy göyərçinə
Yollara qonar ağlar

Mövsüm nəğmələri
Mövsüm Nəğmələri ilin müxtəlif fəsilləri ilə əlaqədər oxunur . "Səməni" , "Xıdır Nəbi" , "Yel baba" , "Duman,qaç" , "Günəş,çıx" , "Yağmur,gəl" kimi nəğmələr mövsüm nəğmələrindəndir.

A yel baba,yel baba,
Qurban sənə,gəl,baba.
Taxılımız yerdə qaldı,
Yaxamız əldə qaldı.
A yel baba,yel baba,
Qurban sənə gəl baba.

Aşağıdakı nəğmədə qədim azərbaycanlıların yaz,yay,payız,qış fəsli haqqında təsəvvürləri öz əksini tapır:

Üçü bizə yağıdır,
Üçü cənnət bağıdır.
Üçü yığır,gətirir,
Üçü vurur,dağıdır.

Qəhrəmanlıq nəğmələri
Qəhrəmanlıq nəğmələri , adətən , döyüş zamanı , yaxud döyüşdən əvvəl oxunaraq, döyüşçüləri səfərbərliyə , qorxmazlığa , igidliyə , cəngavərliyə çağırır . Koroğlu , Qaçaq Nəbi , Qaçaq Kərəm , Qatır Məmməd kimi el qəhrəmanlarının dilindən oxunan nəğmələr belə nəğmələrdəndir:

Dolun at belinə , qoç dəlilərim,
Xotkarı taxtından endirək , hoydu!
Talayaq mülkünü , alaq malını,
Öyünü başına endirək , hoydu!

Məişət nəğmələri
Laylalar anaların , nənələrin körpə uşaqları yatırarkən oxuduğu nəğmələrdir . Laylalar , adətən , 4 misradan ibarət olsalar da , bayatılarda olduğu kimi bəzən beş misrdan da ibarət ola bilər :

4 misralı layla (aaba)

Laylay , beşiyim , laylay,
Evim , eşiyim , laylay.
Sən get şirin yuxuya,
Çəkim keşiyin laylay.

5 misralı layla (aaabb)

Bir bu qədər ağlama,
Ürəyimi dağlama,
Yuxuma baş bağlama.
Laylay , oğulum , laylay,
Qəndim , noğulum , laylay.

Oxşamalar laylalardan fərqli olaraq , uşaq oyandıqdan sonra onu oynatmaq , əzizləmək , nazlandırmaq məqsədilə oxunan nəğmələrdir . Oxşamalara bəzən nazlamalar və ya əzizləmələr də deyilir . Laylada həzinlik , alçaq ton üstünlük təşkil edirsə , oxşamalarda şən , ritmik olmaqla yanaşı , həm də zarafatyana ifadələr də olur.

Göydəki quşlar
Bu balama qurban.
Yağan yağışlar
Bu balam qurban.

Mahnılar
Nəğmələrdən fərqli olaraq , mahnıların özünəməxsus havası , melodiyası olur.

Əzizim,sini-sini,
Doldur , ver sini-sini.
mən sənə göz dikmişəm.
Neynirəm özgəsini?!

Mahnılar gözəllik , azadlıq , vətənpərvərlik ideyalarını təbliğ etsə də , məhəbbətin tərənnümünə həsr olunuş mahnılar daha çoxdur . "Üçtelli durna" , "Ahu kimi" , "Gül açdı" , "Kəklik" , "Bülbüllər oxur" kimi mahnılarda tərənnüm olunan sevgi duyğuları təbiət gözəllikləri ilə əlaqələndirilir.

İctimai-siyasi məzmunlu mahnılar :"Gül açdı" ("Mən yardan ayrılmazdım"), "Qadan alım" , "Budur gəldi əsirlərin karvanı" , "Sona Bülbüllər" , "Çal papaq" , "Bizi ayırdılar ana-atadan".Bu mahnılarda sevgisinə qovuşa bilməyən aşiqin daxili böhranları , zorla vətənindən didərgin salınan,əsir düşənlərin ah-naləsi ifadə olunur.

"Apardı sellər Saranı" , "Sona bülbüllər" , "Samovara od salmışam" , "Laçın" , "Qalanın dibində" , "Pəncərədən daş gəlir" kimi mahnılar həcmi , poetik quruluşu və kompozisiyasına görə bir-birindən fərqlənir : iki , üç , dörd bənddən ibarət ola bilir;bir sıra mahnılarda bəndlər 4 misradan ibarət olsa da , beş , altı , yeddi,hətta on misra da ola bilər ;mahnıların bir qismində təkrar misralar , digər bir qismində isə nəqarətlər işlənir .

Üzeyir Hacıbəyov mahnıları yüksək qiymətləndirərək demişdir:"El mahnıları Azərbaycan xalqının əhvali-ruhiyyəsini şərh , zövqi-musiqisini bəyan , şeir və musiqidəki yaradıcılıq qabiliyyətinin dərəcəsini təyin edə bilən böyük bir material olduğundan onun istər musiqi , istər ədəbi , istər psixoloji , istərsə də etnoqrafik əhəmiyyəti çox böyükdür"

Bayatılar
Şifahi xalq ədəbiyyatının lirik növünün ən geniş yayılmış janrı bayatıdır . Nəğmə və mahnılardan fərqli olaraq, bayatıların sabit forma-janr xüsusiyyətləri vardır . Bayatılar həcmcə dörd misradan , hər misrası yeddi hecadan ibarət olan şeir janrıdır . Bayatını birinci , ikinci və dördüncü misraları həmqafiyə , üçüncü misrası isə sərbəst olur . (aaba).Adətən , "Mən aşiq", (yaxud "Mən aşıq") "Aşiqəm" , "Əzizim" , "Əziziyəm" , "Eləmi" ifadələri ilə başlanır . Əsas fikir , əsasən , üçüncü , dördüncü misralarda olur . Birinci və ikinci misralar axrıncı misralar üçün zəmin hazırlayır . Nəğmələrin bir çox nümunələri:layla,oxşama,holavar,sayaçı sözləri və mahnılar çox vaxt bayatı şəklində olub , ancaq məzmunu ilə fərqlənir .

Mən aşiq keçdi məndən,
Ox dəydi , keçdi məndən.
Yaxşıya körpü oldum,
Yaman da keçdi məndən.

Bayatıların böyük bir qismi məhəbbət mövzusunda olsa da , ictimai-fəlsəfi , axlaqi-tərbiyəvi məzmun daşıyan , vətənə , ailəyə , ata-anaya sevgi , məhəbbət aşılayan bayatılar da çoxdur . Bayatılara aşıq yaradıcılığında və yazılı ədəbiyyatda da təsadüf olunurarı Aşıq , Xəyyat Mirzə kimi aşıqlar , Şah İsmayıl Xətayi , M.Əmani , Qasım bəy Zakir , Məhəmmədhüseyin Şəhriyar kimi şairlər bu janrdan məharətlə istifadı etmişlər .

Mehdi Hüseyin deyirdi:"Bayatıların ən qüvvətli nümunələrini sevgi lirikası adlandırmaq daha doğru olar . Burada həmişə incə insan hissləri dərin və səmimi bədii obrazlar vasitəsilə verilir."

Epik növ , əfsanə
Əfsanələr xalqın əsgi dünyagörüşü , düşüncə tərzi , arzu və istəkləri ilə əlaqədar yaranmışdır. Əfsanəni digər janrlardan fərqləndirən əsas əlamət odur ki , əfsanədə real zəmindən kənar , müasir ağlın , düşüncənin uydurma , fantastika kimi qəbul etdiyi qeyri-adi , fövqəltəbii əhvalat və hadisələrin təsvir olunmasıdır . Əfsanələrdə Xeyrə , gözəlliyə məhəbbət , Şərə , eybəcərliyə nifrət hissi var .

Mövzu-məzmun baxımından əfsanənin aşağıdakı növləri var :

1.Zoonimik Əfsanələr: "Maral" , "Qu Quşu" , "Qızıl ilan" , "Turac" , "Şanapipik"

2.Toponimik Əfsanələr: "Pəri qala" , "Siyəzən" , "Beşbarmaq dağı" , "Səngəçal" , "Dədəgünəş" , "Dəmirqaya"

3.Etnonimik Əfsanələr: "Oğuz" , "Bayat"

4.Kosmoqonik Əfsanələr: "Ayla Günəş"

Səməd Vurğun "Ayın Əfsanəsi" poemasını , İlyas Əfəndiyev "Apardı sellər Saranı" , "İsa-Musa" hekayələrini xalq əfsanələri əsasında yazmışlar .

Rəvayətlər
Rəvayətlər nə vaxtsa həqiqətən baş vermiş , lakin ağızdan-ağıza keçərkən ilkin dəqiqliyini , təfərrüatını itirmiş söhbətlərdir . Buna görə də həmişə "Rəvayətə görə" , "deyilənə görə" , "belə rəvayət edirlər ki" ifadələri ilə başlanır . Əfsanələrdən fərqli olaraq , rəvayətlərdə real zəmin üstünlük təşkil edir .

1.Tarixi şəxsiyyətlərlə bağlı rəvayətlər;

Nəsimi , Həbibi , Şah İsmayıl Xətayi , Məhəmməd Füzuli , Molla Pənah Vaqif , Aşıq Ələsgər və başqa . ədəbi-tarixi şəxsiyyətlərin həyatına dair rəvayətlər var .

2.Coğrafi ərazilərlə əlaqədar yaranmış rəvayətlər;

"Qarı dağı" , "Sınıq körpü" , "Bibiheybət" , "Şuşa" , "Xatun arxı" rəvayətləri yer adları ilə bağlı yaranmış rəvayətlərdir . Cəfər Cabbarlı "Qız qalası" , Mikayıl Müşfiq "Çoban" , Səməd Vurğun "Aslan qayası" poemalarının , İlyas Əfəndiyev "Qarı dağı" hekayəsinin mövzusunu xalq rəvayətlərindən götürmüşdür .

Lətifələr
Lətifələr ictimai həyatdakı və məişətdəki qüsurları əks etdirən yığcam və gülməli hekayələrdir . Lətifələrin əsasında gülüş dayanır . Azərbaycan Şifahi Xalq Ədəbiyyatında Bəhlul Danəndə , Molla Nəsrəddin , Abdal Qasım , Ayrım Tağı , Mirzə Bağı , Hacı Dayı kimi lətifə qəhrəmanları vardır . Onların ən məşhuru Molla Nəsrəddindir .

"Evi düzəldərik" , "Mindiymi saymıram" kimi lətifələrdə Molla Nəsrəddin avam , sadəlövh adam təsiri bağışlayır .

Cəlil Məmmədquluzadənin Molla Nəsrəddinə məhəbbət əlaməti olaraq öz satirik jurnalını "Molla Nəsrəddin" adlandırmış , bu adı özünə təxəllüs götürmüşdür .

Nağıllar
Epik növün çox sevilən və həcmcə ən böyük janrı nağıldır . Nağıllarda xeyirlə şər , işıqla qaranlıq , həyatla ölüm , haqla nahaq mübarizə aparır və həmişə xeyir şərə , haqq nahaqqa , işıq qaranlığa qalib gəlir . Sehr , əfsun , cadu , tilsim , əjdaha və s. nağılların çoxunda tez-tez təsadüf edilən fantastik qüvvələrdir .

Əşya və təbiət hadisələrinin canlandırılması , insanlara məxsus əlamətlərin əşya və heyvanlar üzərinə köçürülməsi , əhvalatların geniş epik lövhələrlə təsviri nağılların əsas xüsusiyyətləridir . Nağıllar , bir qayda olaraq , qaravəlli adlanan və nəzm şəklində söylənən kiçik bir müqəddimə ilə başlanır . Bu da nağılı başqa janrlardan fərqləndirən əsas əlamətdir . Qaravəlli nağılın əsas məzmunu ilə səsləşmir .

Qaravəllidən sonra "biri varmış,biri yoxmuş,Allahdan başqa heç kim yoxmuş" , "Günlərin bir günündə,Məmmədnəsir tinində" kimi giriş sözləri söylənilir . Nağıllarda hadisələri bir-biri ilə əlaqələndirmək üçün ənənəvi cümlələrdən istifadə olnunur:"Nağıl dili yüyrək olar" , "Az getdi , üz getdi..." , "Dərələrdən sel kimi , təpələrdən yel kimi..." , "Orda ayla , illə , burda müxtəsər dillə" və s. Nağıllar özünə məxsus sonla bitir .

Mövzularına , təsvir predmetinə və üsullarına görə nağıllar bir neçə qrupa bölünür:

1.Sehrli nağıllar. Sehrli qüvvələrin iştirak etdiyi nağıllar sehrli nağıllar adlanır . Qəhrəmanlar divlərə , əjdahalara , müxtəlif tilsimlərə qarşı vuruşur . "Məlikməmməd" , "Şəms və Qəmər" , "Sehrli Üzük" , "Şahzadə Mütalib" , "Ağ atlı oğlan" , "Vur,çomağım,vur" və s. nağıllar sehrli nağıllardır .

2.Heyvanlar haqqında nağıllar. Personajları müxtəlif heyvanlardan ibarət olan nağıllar heyvanlar haqqında olan nağıllardır . Bu nağıllardakı surətlər alleqorik planda verilir;Şir-qəddarlıq , Dovşan-qorxaqlıq , Qurd-yırtıcılıq rəmzidir . "Tülkünün kələyi" , "Qoca aslan" , "Çil madyan" , "Şir və tülkü" , "Axmaq canavar" , "Ağ quş nağılı" , "Tülkü və canavar" və s. nağıllar heyvanlar haqqında nağıllardır .

3.Tarixi nağıllar. Tarixi şəxsiyyətlərin həyat və fəaliyyəti ilə əlaqədar yaranan nağıllara tarixi nağıllar deyilir . Ədəbiyyatımızda III Dara , İsgəndər , Ənuşirəvanla bağlı nağıllar var . Şah Abbas haqqında daha çoxdur . Belə nağılların bir qismində Şah Abbas ("Üç bacı","Saleh və Valeh") qəddar , zülmkar, ikinci qismində isə xeyirxah , cənnətməkan kimi təsvir olunur. ("Baftaçı və Şah Abbas" , "Şah Abbasın doğulması")

4.Ailə-məişət nağılları. Xalqın gündəlik həyatı , yaşayış tərzi ilə daha yaxından səsləşən nağıllar məişət nağıllarıdır . Məişət nağılları digər qruplara nisbətən daha çoxdur . "Yeddi qardaş , bir bacı" , "Usta Abdulla" , "Yetim İbrahim" , "İlyasın nağılı" , "Daşdəmirin nağılı" , "Qazanılmış manat" məişət nağıllarıdır .

Atalar sözləri və məsəllər
Atalar sözləri xalqın zəngin həyat təcrübəsi əsasında gəldiyi qənaətləri , dəfələrlə sınaqdan keçirilmiş həqiqətləri əks etdirən yığcam və dərin mənalı sözlərdir . Məs:"Zəhmət çəkməyən bal yeməz" , "Hirsli başda ağıl olmaz" , "Dəmiri isti-isti döyərlər" , "Vətənin qədri qürbətdə bilinər" , "Güc birlikdədir" və s. Atalar sözlərində düzlük , mərdlik , müdriklik , vətənpərvəlik , əməksevərlik , humanizm təbliğ olunur . Atalar sözləri yazılı ədəbiyyatdakı aforizmlərlə oşarlıq təşkil edir . Atalar sözləri nəsrlə də , nəzmlə də ola bilər .

Atalar sözləri məsəllərə oxşasa da , onlar ayrı-ayrı janrlardır . Atalar sözlərində fikir bitkin və tam olur . Onlar müstəqil işlənir və aydın bir fikir ifadə edir .Məsəllərdə isə fikir natamam olur , izaha ehtiyac duyulur . "Sən çaldın , "Qələt yağ küpəsindədir" , "Doyan o rəhmətlik kimi olar" , "Tənbələ dedilər qapını ört , dedi külək örtər" məsəlləri lətifələrdən yaranmışdır . "Əkəndə yox , biçəndə yox , yeyəndə ortaq qardaş"da məsəldir .(Bu adda tamaşa da var)

Məsəllər tam inkişaf edib formalaşandan sonra atalar sözlərinə çevrilir .

Tapmacalar
Epik növün yığcam janrlarından biri də tapmacalardır. Dinləyicilərin zehni qabiliyyətini , biliyini yoxlamaq məqsədilə işlədilib , üstüörtülü əlamətlərə deyilir və əşyanın , hadisənin özünün tapılması tələb olunur . Tapmacada hökmən iki tərəf iştirak etməlidir . Həm nəzlə , həm sə nəsrlə ola bilərlər .

Dramatik növ, xalq oyunları
Oyunlar: "Xan oyunu" , "Motal-motal" , "Əli üstə kimin əli"."Xan oyunu"nda ən azı dörd nəfər olmalıdır .

Tamaşalar: "Tənbəl qardaş" , "Kosa-kosa"(bu həm də oyundur) , "Əkəndə yox , biçəndə yox , yeyəndə ortaq qardaş" , "Bic Nökər" .

"Tənbəl qardaş" tamaşası üç hissədən ibarətdir .Əməyə , zəhmətə məhəbbət ideyası , birpərdəli "Bic nökər"də isə axlaqi saflıq təbliğ olunur .Oyunlardan fərqli olaraq , tamaşalar başqalarına göstərmək üçün icra edilir .

Şəbihlər dini tamaşalardır . "Qasımın toy gecəsi" belə tamaşalardandır .