****** Dönemi Türk Dış Politikası (1920-1938)

****** Dönemi Türk Dış Politikası (1920-1938)

******, I. Dünya Savaşı için şöyle der: “Biz Küçük Asya’da ticari menfaatler arayan merkezî Avrupa Devletlerinin Yakındoğu ihtiraslarıyla bu savaşa sürüklendik”. İşte bu savaş, Osmanlı Devleti’nin de sonunu getirdi. 1918 Mondros Ateşkesi’nden itibaren, Osmanlı Devleti, toprak, insan ve egemenlik unsurlarını parça parça yitirdi.

1. Dünya Savaşı bittiğinde Avrupa yine uluslararası ilişkilerin merkezini oluşturuyordu. Savaşın galipleri olan İngiltere ve Fransa başta olmak üzere, savaştan büyük ekonomik zarar gören Avrupa ülkeleri yaralarını sarmaya çalışıyorlardı. Almanya yenilmişti. Rusya, İhtilâl’in getirdiği sosyal problemler ve bunalımlarla çalkalanıyordu.

İngiltere ve Fransa, yenik devletlere, özellikle Almanya’ya bir daha savaşa cesaret edememeleri için ağır antlaşmalar imzalatmaya hazırlanıyordu. Savaşın diğer mağlubu Osmanlı Devleti üzerinde ise son yüzyıl içinde besledikleri siyasal emelleri nihayet gerçekleştirme fırsatını bulmuşlardı. Savaş sırasında imzalanan Gizli Antlaşmalar artık gün ışığına çıkmıştı.

Savaşı uluslararası ilişkilerin çözüm aracı olmaktan çıkartmayı amaçlayan Uluslar Kurumu Anayasası ise 28 Nisan 1919’da kabul edilmişti. ABD’nin bu Kurum’a katılmaması ve yalnızcılık politikasına dönmesi, bu Kurum’u daha başlangıçta zayıf düşürmüştü.

Yenik devletlerin topraklarında kurulan, Macaristan, Çekoslovakya, Yugoslavya gibi devletlerde sınır ve azınlık ihtilâfları vardı. Almanya ise ekonomik ve siyasal bakımdan çok ağır şartlarla kendisini bağlayan bir antlaşmayı kabul etmek zorunda kalmıştı.

Savaştan galip yada mağlup çıkan tüm devletlerde ekonomik ve siyasal krizler, işsizlik ve sosyal karışıklıklarla birleşen tüm bu çatışma unsurları dünyayı yeni bunalımlara sürükledi. İtalya ve Almanya’da aşırı sağcı partiler iş başına geçti. Radikal milliyetçilik hızla tırmandı. Rusya’da sosyalist rejim kurulmuştu. Demokrasi, yerini diktatörlüklere bırakmaya başladı.

Savaşın hemen ardından gelen 1929 ekonomik krizi ABD ve Avrupa’yı bir kez daha sarstı. Artık II. Dünya Savaşı’nın tohumları ekilmişti.

Osmanlı Devleti’nin toprakları ise işgale uğradı. Mustafa Kemal, Nutuk’ta başlangıç cümlesi olarak şöyle diyordu: “1919 senesi Mayıs’ının 19 uncu günü Samsun’a çıktım...”. İşgale ve işgale boyun eğen İstanbul Hükümeti’ne karşı verilecek “Kurtuluş Savaşı” başlamıştı...

23 Nisan 1920’de Ankara’da açılan TBMM, hem ulusal egemenliğe dayalı yeni Türk Devleti’nin, hem de demokratik ve lâik bir hukuk ve yönetim sisteminin habercisiydi. Kurtuluş Savaşı ve Lozan, Mustafa Kemal’in kahraman Türk halkının tam desteğiyle gerçekleştirdiği askerî ve siyasî başarılardır.

Avrupa ve dünya yeni bunalımlara sürüklendiği sırada Lozan’ı imzalamış olan Türkiye Cumhuriyeti, dış ilişkilerinde çok başarılı bir politika izledi. Yıkılmış, borçlu bir ülke yeniden imar edilirken, bir yandan da pek çok ülkeyle antlaşmalar yoluyla dostluklar kuruldu.

******’ün izlediği dış politika şu dönemlerde özetlenebilir:

1920-1922 Dönemi

******, Kurtuluş Savaşı boyunca izlediği dış politikanın esaslarını 1919 Erzurum Kongresi’nde saptayıp 28 Ocak 1920’de Osmanlı Meclis-i Mebusan’ında kabul edilen Misâk-ı Millî’ye dayandırmıştır: Ülkenin sınırları çizilmiş, İstanbul ve Boğazların güvenliğinin sağlanacağı belirtilmiştir. Azınlık hakları, komşu ülkelerdeki Müslüman halkın da yararlanacağı “karşılıklılık” ilkesiyle ele alınırken, bağımsız devletin siyasî, adlî, malî gelişimini engelleyen bağların (kapitülasyonlar) kaldırılması ana hedef olarak tespit edilmiştir.

Son Osmanlı Meclis-i Mebusan’ı 16 Mart 1920’de İstanbul’un işgali üzerine çalışmalarına son verince Ankara’da 23 Nisan 1920’de TBMM açılırken, yeni devlet tüm kurumlarını da oluşturmaya başlamıştır. Dışişleri Bakanlığı da bu dönemde kurulmuştur.

****** Kurtuluş Savaşı boyunca çeşitli ülkelerle diyalog kurmuş, savaşla dış siyaseti bir arada sürdürmüştür.

1917 Sovyet İhtilâli’yle I. Dünya Savaşı’ndan çıkan, yeni sisteminin temel ilkeleri itibarıyla Batı’yla çatışan Sovyet Rusya, Batı’yla savaşan Türkiye ile doğal bir yakınlık içine girmiştir. ******, kısa dönemde Batı’ya karşı bir müttefik elde ederken, uzun dönemde Türkiye ve bazı İslâm ve Asya ülkelerinde kendi rejimini yaymayı plânlayan Sovyet Rusya’dan yardım almak amacıyla dostça ilişkiler kurdu. 1920’de göstermelik bir komünist parti kurdurdu (1922’de faaliyetine son verildi). Moskova’ya elçiler yolladı. Lenin’le mektuplaştı. Böylece Millî Mücadele boyunca Rusya’dan silâh, cephane ve nakdî yardım akışı sağlandı. 1920’de Bekir Sami Bey başkanlığında Moskova’ya gönderilen Türk Heyeti’nden bazı toprak taleplerinde bulunulması ilişkileri gerdi ise de, I. İnönü Savaşı’nın kazanılması üzerine Sovyet Rusya bu taleplerinden vazgeçti. 16 Mart 1921’de imzalanan Türk-Sovyet Dostluk Antlaşması ile Ruslar Misâk-ı Millî’yi tanıdılar ve Doğu Cephesi kapanarak o bölgedeki askerlerimiz Batı’ya kaydırıldı. Türkiye’nin Batı’yla ilişkilerinin düzelmesi, Sovyetlerle arasını açacaktır.

2 Aralık 1920 Gümrü Antlaşması ve Ocak 1921’de I. İnönü zaferi üzerine Müttefik Devletlerin Sevr’in şartlarını yumuşatmak üzere düzenledikleri 21 Şubat 1921 Londra Konferansı ise, Türk Hükümetinin bu şartları kabul etmemesi üzerine sonuçsuz dağılmıştı.

1922-1923 Dönemi

Bu dönem Büyük Taarruz ve Lozan görüşmelerini kapsamaktadır.Lozan’da Misâk-i Millî büyük ölçüde gerçekleştirilirken, sınırlarımız saptanmış, kapitülasyonlar kaldırılmıştır (24 Temmuz 1923). Bu Antlaşma, I. Dünya Savaşı’nın mağlupları arasında yer alan bir ulusun zafere dönüştürdüğü ve o dönemden bugüne yürürlükte olan tek antlaşmadır.

1923-1930 Dönemi

Bu dönemde Lozan’dan kalan sorunlar ele alınmıştır. İngiltere’yle Musul, Fransa ile borçlar ve Suriye sınırı, Yunanistan’la ahali mübadelesi gibi konular, Musul hariç Türkiye’nin istediği biçimde çözülmüştür.

1055-1056 yıllarında Selçuklu Devleti’ne bağlanan Musul, I. Dünya Savaşı sonuna kadar Türk devlet ve beyliklerinin sınırları içinde kalmıştır. Zengiler, Timurlular, Akkoyunlular ve Safevîlerden Yavuz Sultan Selim’in 1514 Çaldıran Seferiyle Osmanlı hâkimiyetine geçen Musul, Kanuni Sultan Süleyman’ın Bağdat seferinden sonra artık Süleymaniye, Kerkük ve Musul sancaklarından oluşan eyaletin merkezi olmuştur.

İtilâf Devletleri Paris konferansı ve San Remo görüşmelerinde Musul’u paylaşmaya çalışmışlar; 25 Nisan 1920’de San Remo’da imzalanan bir Antlaşma ile Musul petrollerini İngiltere ve Fransa bölüşmüşlerdir.

1917’de İngilizler Bağdat’ı ele geçirmişlerdir. Mondros Ateşkesi’ne göre, “31 Ekim 1918 saat 12.00 den itibaren bölgedeki tüm kuvvetler yerlerinde kalacaklardır” hükmüne rağmen, İngiliz kuvvetleri Musul’a ilerlemeye devam etmişlerdir. Musul’da bulunan 6. Ordu Komutanı Ali İhsan Paşa, tüm çabalarına rağmen, Sadrazam’ın 8 Kasım 1918 tarihli telgrafına uyarak, 10 Kasım’da Musul’u İngilizlere terk etmek zorunda kalmıştır.

Mustafa Kemal Paşa, 1920-23 yıllarında yaptığı çeşitli konuşmalarda Musul, Süleymaniye ve Kerkük’ün Misâk-ı Millî sınırları içinde bulunduğunu belirtmiş ise de, Lozan’da bu sorun çözülememiş ve Türk-İngiliz görüşmelerine bırakılmıştır. Bu görüşmelerden sonuç çıkmamış, Uluslar Kurumu da İngiltere lehine karar almıştır. İngiltere 1921 yılında Irak’ta manda statüsünde bir devlet kurarak krallığa Emir Faysal’ı getirmiş ve böylece Musul Irak sınırları içinde kalmıştır.

1930 Sonrası Dönem

Türkiye 1932’de Milletler Cemiyeti’ne girmiş, 1934 yılında Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya ile Balkan Antantı’nı kurmuştur.

1935 yılında İtalya’nın Habeşistan’a saldırması, Türkiye’yi 1936 yılında Akdeniz Paktına, 1937 yılında bazı Orta Doğu ülkeleriyle Sadabad Paktı’na imza koymaya itmiştir.

1935-1938 arası II. Dünya Savaşı sonunda imzalanan antlaşmaları değiştirmek isteyen Almanya ve İtalya’nın gruplaşması, artık II. Dünya Savaşı’nı çok yakınlaştırmıştır. Bu arada ****** Almanya’daki Nazi Rejiminden kaçan Alman bilim adamlarına kapılarımızı açmış ve Üniversite Reformunu bu bilim adamlarının yardımıyla gerçekleştirmiştir.

Türkiye bu gergin ortamda hem Avrupa hem de Almanya ve SSCB ile ilişkilerini sürdürmüştür. Ancak Savaşın yaklaşması üzerine, Türkiye Lozan’da Boğazlar için kabul edilen statünün değişmesi için harekete geçmiş ve büyük bir diplomatik başarı ile 20 Temmuz 1936’da Montreux’da imzalanan antlaşma ile Boğazlarda tam egemenliğini ilân etmiştir.

****** 10 Kasım 1938’de öldüğünde Dünya yeni bir savaşa girmek üzereydi. Hatay Sorunu ise 1937’de çözülme yoluna girmiş; Hatay 1939’da topraklarımıza katılmıştır.

Alıntı: Prof. Dr. Gülnihal Bozkurt, ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ DERGİSİ, Sayı 56, Cilt: XIX, Temmuz 2003, Türkiye Cumhuriyeti’nin 80. Yılı Özel Sayısı